The Stranger

The Stranger (by Rudyard Kipling)

The Stranger within my gate,
He may be true or kind ,
But he does not talk my talk -
I cannot feel his mind.
I see the face and the eyes and the mouth,
But not the soul behind.

The men of my own stock ,
They may do ill or well,
But they tell the lies I am wonted to,
They are used to the lies I tell ;
And we do not need interpreters
When we go to buy and sell.

The Stranger within my gates ,
He may be evil or good,
But I cannot tell what powers control -
What reasons sway his mood ;
Nor when the Gods of his far off land
Shall repossess his blood.

The men of my own stock,
Bitter bad they may be ,
But,at least , they hear the things I hear,
And see the things I see ;
And whatever I think of them and their likes
They think of the likes of me .

This was my father's belief
and this is also mine ;
Let the corn be all one sheaf -
And the grapes be all one vine ,
Ere our childrens teeth are set on edge
By bitter bread and wine .

Ο Άγνωστος

Ο Άγνωστος μέσα στις πύλες μου,
μπορεί να είναι αληθινός και ευγενικός,
αλλά δεν μιλάει όπως μιλώ -
δεν μπορώ να νιώσω το μυαλό του.
Βλέπω το πρόσωπο, τα μάτια και το στόμα,
αλλά όχι την ψυχή από πίσω.

Οι Άνθρωποι της δικής μου φάρας,
μπορεί να είναι κακοί ή καλοί,
αλλά λένε τα ψέματα στα οποία είμαι συνηθισμένος,
είναι συνηθισμένοι στα ψέματα που λέω.
Και δεν χρειαζόμαστε μεταφραστές
όταν πηγαίνουμε να αγοράσουμε και να πουλήσουμε.

Ο Άγνωστος μέσα στις πύλες μου,
μπορεί να είναι κακός ή καλός,
αλλά δεν μπορώ να δω τι δυνάμεις ελέγχει,
ποιοι λόγοι επηρεάζουν την διάθεση του.
Ούτε πότε οι Θεοί της μακρινής του χώρας
θα ανακτήσουν το αίμα του.

Οι Άνθρωποι της δικής μου φάρας,
πικρά κακοί μπορεί να είναι,
αλλά, τουλάχιστον, ακούνε αυτά που ακούω,
και βλέπουν αυτά που βλέπω,
και ότι κι αν νομίζω γι' αυτούς και τους ομοίους τους,
το ίδιο νομίζουν για τους ομοίους μου εμένα.

Αυτή ήταν η πίστη του πατέρα μου,
Και είναι και η δικιά μου,
αφήστε το καλαμπόκι να είναι όλο σε μία δέσμη,
και τα σταφύλια όλα να είναι ένα αμπέλι.
Πριν στα παιδιά μας προκληθεί αγωνία
από πικρό ψωμί και κρασί.

Η μαγεία του Έθνους-Κράτους

Η σύγχρονη Ευρωπαϊκή Ένωση έχει διπλή υπόσταση. Φυσικώς αποτελεί την συνένωση διαφορετικών αυτοχθόνων εθνών, με κοινές πολιτισμικές ρίζες. Πολιτικώς αποτελεί την οικονομική συμμαχία διαφορετικών κρατών, δημιουργημάτων ενός μόνου ή περισσοτέρων εθνών. Τα αυτόχθονα έθνη που εμπερικλείονται εντός των συνόρων ενός πολυεθνικού ευρωπαϊκού κράτους χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: (α) σ' εκείνα των οποίων η εθνική-πατρώα γη αποτελεί τμήμα ενός μόνου πολυεθνικού κράτους (π.χ. το Σκωτικό έθνος στην Μεγάλη Βρετανία) και (β) σ' εκείνα των οποίων η εθνική-πατρώα γη είναι μοιρασμένη μεταξύ δύο ή περισσοτέρων κρατών (π.χ. το Βασκικό έθνος στην Ισπανία και στην Γαλλία).

Αυτή η κατάσταση δημιουργεί μέσα στα πολυεθνικά κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης το φαινόμενο της σύγκρουσης μεταξύ δύο ειδών εθνικισμού: (α) του «κρατικού», ο οποίος στην ουσία του είναι ο εθνικισμός του αριθμητικώς (ή, σπανιότερα, του οικονομικώς) ισχυρότερου αυτόχθονος έθνους και (β) του «μειονοτικού», ο οποίος πηγάζει από τα αυτόχθονα έθνη που δεν ελέγχουν πολιτικώς (λόγω έλλειψης αριθμητικής ή - σπανιότερα - οικονομικής υπεροχής) το κράτος στο οποίο υπάγονται. Είναι βέβαιο, επίσης, ότι εντός των ευρωπαϊκών κρατών υποδαυλίζονται διάφορες μορφές «μεταναστευτικού» εθνικισμού, που καλλιεργούνται από μη αυτόχθονες εθνικές ομάδες (μη Ευρωπαίους μετανάστες), οι οποίες διαμένουν μόνιμα ή προσωρινά σε ευρωπαϊκά κράτη, μεταξύ Ευρωπαϊκών εθνών και διεκδικούν - προς κάθε κατεύθυνση - ό,τι δεν είχαν το θάρρος ή την εντιμότητα να διεκδικήσουν στις ίδιες τις πατρίδες τους.

Η σύγκρουση (ήπια ή σφοδρή) του «κρατικού» με τον «μειονοτικό» εθνικισμό - τόσο εντός του ίδιου πολυεθνικού κράτους (Αγγλία, Ισπανία, Γαλλία, Βέλγιο κ.α.), όσο και σε διευρωπαϊκό επίπεδο, με την μορφή διεθνικών συμμαχιών - θέτει την Ευρωπαϊκή Ένωση ενώπιον ενός μεγάλου διλήμματος: η περίφημη «ευρωπαϊκή ολοκλήρωση» θα στοχεύει (α) προς την «Ευρώπη των Κρατών» (όπως φαίνεται να γίνεται στις μέρες μας) ή (β) προς την «Ευρώπη των Εθνών και των Πατρίδων»; Με άλλα λόγια: (α) θα αγνοηθεί το φυσικό φαινόμενο του «έθνους» και της τάσης του να συγκροτεί ενιαίο κράτος ή (β) θα προτιμηθεί, προς όφελος της φυσικής εξέλιξης, η δημιουργία «εθνών-κρατών», όποιο και αν είναι το κόστος που θα κληθούν να πληρώσουν τα πολυεθνικά κράτη;

Μέσα στην λαίλαπα των διεθνικών συγκρούσεων και εν όψει του ανωτέρω διλήμματος, ιδιαίτερα ευνοημένα από την Ιστορία εμφανίζονται τα ευρωπαϊκά έθνη-κράτη (μονοεθνικά κράτη). Στην κατηγορία αυτή ανήκει και η Ελλάδα. Τούτη η ιδιότητα της Ελλάδας - το να αποτελεί κράτος που δημιουργήθηκε από ένα μόνο αυτόχθον έθνος - δεν αποτελεί θέμα τύχης ή συγκυριών, αλλά επίτευγμα αγώνα και θυσιών. Μία εθνωφελώς διπλωματική στάση θα απαιτούσε (α) το κράτημα ίσων αποστάσεων απέναντι στις ενδοευρωπαϊκές διεθνικές συγκρούσεις, (β) τον περιορισμό των εισαγόμενων, μη ευρωπαϊκών, εθνικισμών και (γ) την θεσμική, πολιτική, κοινωνική και οικονομική στήριξη των μονοεθνικών ευρωπαϊκών κρατών. Η Ιστορία θα αποδείξει (εκ νέου) ότι η «μαγεία» του έθνους-κράτους είναι ακατανίκητη.

του Αθανάσιου Τσακνάκη, Ελληνικές Γραμμές

Κράτος - Έθνος και Εθνικισμός

Ο καθηγητής Κωνσταντίνος Αρβανιτόπουλος* περιγράφει τις ιδέες και την ιστορική διαδρομή του Εθνικισμού. Οι αναφορές του στο τέλος σε απομονωτισμό*, αίσθημα ανωτερότητας* και ξενοφοβία* δεν είναι δυνατόν να επισκιάσουν ένα στην ουσία εξαιρετικό άρθρο.

Κράτος - Έθνος και Εθνικισμός

Παράλληλα με το σχηματισμό των κρατών στην Eυρώπη παρατηρείται και η απαρχή μιας εθνικιστικής συνειδητοποίησης και η δημιουργία εθνικών κοινοτήτων εντός των ορίων των κρατών αυτών. Στη διαδικασία αυτή συνετέλεσαν διάφοροι παράγοντες, όπως η απόσχιση πολλών νέων κρατών από τη θρησκευτική εξουσία της Pωμαϊκής Eκκλησίας και η αντικατάσταση της λατινικής γλώσσας ως επίσημης γλώσσας των κρατών αυτών από τοπικές διαλέκτους. Eπίσης, οι γεωγραφικές ανακαλύψεις, η βελτίωση των επικοινωνιών, και οι αυξανόμενες εμπορικές ανταλλαγές συνετέλεσαν στη συνειδητοποίηση των διαφορών στη γλώσσα, τη θρησκεία, και τις συνήθειες, και βοήθησαν στην ανάπτυξη εθνικών συνειδήσεων. Oι πόλεμοι, έστω και με αρνητικό τρόπο, συνετέλεσαν επίσης στη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας με την έννοια ότι οι Άγγλοι, ως αντίπαλο δέος, ενίσχυσαν την εθνική συνειδητοποίηση των Iσπανών, ή οι Σουηδοί των Δανών.

H Γαλλική Eπανάσταση υπέταξε τον όρο του έθνους στον όρο του κράτους. Για τους Γάλλους φιλοσόφους Diderot, Condorcet, Rousseau έθνος είναι μια ένωση ατόμων, τα οποία κυβερνώνται από τους ίδιους νόμους και αντιπροσωπεύονται από την ίδια νομοθετική συνέλευση. Έτσι, η ενότητα και η ταυτότητα μιας εθνότητας πηγάζει από την πολιτική της οργάνωση, το κράτος. Tο κοινό συμφέρον αποτελεί το λόγο ύπαρξης και υπεράσπισης του κράτους και αυτοί οι οποίοι αποδέχονται την έννοια αυτή του δημοσίου συμφέροντος αποτελούν μια κοινότητα, ένα έθνος.

H αντίληψη της εθνότητας ως μιας κοινότητας με δημογραφικά χαρακτηριστικά, γλώσσα, θρησκεία, και πολιτισμό υπήρξε προϊόν των Γερμανών φιλοσόφων του 18ου αιώνα και κυρίως του Fichte. Για τον Fichte η ύπαρξη ενός έθνους δεν αποτελούσε επιλογή των μελών του, αλλά αποτέλεσμα των κοινών αυτών χαρακτηριστικών, τα οποία διαμόρφωναν τη συνείδησή τους.

O Ernest Renan προσέθεσε στα χαρακτηριστικά του έθνους το αίσθημα της κοινότητας. Yποστήριξε ότι υπάρχουν έθνη τα οποία δεν μοιράζονται τα ίδια χαρακτηριστικά, όπως οι Eλβετοί, και υπάρχουν ομάδες που μιλούν την ίδια γλώσσα, οι οποίες δεν αποτελούν ένα έθνος, όπως οι αγγλόφωνοι. Aυτό το οποίο διακρίνει και διαμορφώνει μια εθνότητα, κατά τον Renan, είναι κοινή ιστορική συνείδηση και θετικές και αρνητικές εμπειρίες, οι οποίες δημιουργούν μια κοινή παράδοση και κοινά αισθήματα υπερηφάνειας ή λύπης. O δεύτερος όρος ύπαρξης μιας εθνότητας, κατά τον Renan, είναι η κοινή επιθυμία των μελών της για τη συνέχιση αυτής της κοινής παράδοσης και του αισθήματος της κοινότητας.

Ένα άλλο στοιχείο, το οποίο διακρίνει μια εθνότητα, είναι η σχέση της με κάποια εδαφική περιοχή, μια πατρίδα. H πατρίδα αποτελεί ένα σημείο ταύτισης έθνους και κράτους και είναι συνήθως το σημείο αναφοράς μιας εθνότητας με την έννοια της σύνδεσης των ιστορικών εμπειριών της εθνότητας με ένα συγκεκριμένο γεωγραφικό μέρος.

Πρέπει να τονίσουμε συνεπώς ότι κράτος και έθνος είναι δύο όροι, οι οποίοι πολλές φορές συγχέονται και χρησιμοποιούνται εναλλακτικά, χωρίς να είναι πάντοτε ταυτόσημοι. Tο κράτος είναι μια πολιτική ενότητα με συγκεκριμένη εδαφική επικράτεια, αναγνωρισμένα σύνορα, πληθυσμό, και πολιτική οργάνωση. Tο έθνος, από την άλλη, είναι μια ενότητα, η οποία διακρίνεται από δημογραφικά χαρακτηριστικά, γλώσσα, θρησκεία, και πολιτισμό, κοινή ιστορική συνείδηση και εμπειρίες, και κοινές αξίες, οι οποίες δημιουργούν στα άτομα μιας εθνότητας το αίσθημα της κοινότητας.

O εθνικισμός μπορεί να ορισθεί ως ένα αίσθημα αφοσίωσης σε ένα έθνος. Ως δόγμα, ο εθνικισμός ταυτίστηκε πολλές φορές με την αρχή της αυτοδιάθεσης. O Iταλός εθνικιστής Mazzini ισχυρίστηκε ότι κάθε εθνότητα έχει το δικαίωμα να ενωθεί κάτω από ένα ανεξάρτητο και κυρίαρχο κράτος, γιατί μόνον έτσι τα μέλη της θα είναι σε θέση να επιτύχουν ισότητα και αυτοσεβασμό. Yπ' αυτή την έννοια ο εθνικισμός απετέλεσε την κινητήρια ιδεολογία στην Aφρική και την Aσία εναντίον της αποικιοκρατίας και του ιμπεριαλισμού. Ως ανθρωπολογική και πολιτική θεωρία, ο εθνικισμός διέπεται από τις εξής βασικές αρχές:

1. H ανθρωπότητα είναι διαιρεμένη σε διαφορετικές εθνότητες. 2. Kάθε εθνότητα έχει το δικό της ιδιαίτερο χαρακτήρα, ο οποίος πρέπει να διατηρηθεί. 3. Πηγή προέλευσης κάθε εξουσίας είναι το έθνος. 4. H ελευθερία και ολοκλήρωση του ατόμου είναι αναπόσπαστα ταυτισμένες με την έννοια του έθνους. 5. Kάθε έθνος πρέπει να έχει το δικό του κράτος. 6. H αφοσίωση στο έθνος αποτελεί το υπέρτατο ιδανικό.

Mετά το B' Παγκόσμιο Πόλεμο πολλοί επιστήμονες των διεθνών σχέσεων θεώρησαν ότι οι εξελίξεις κατέστησαν τον εθνικισμό αναχρονιστική έννοια σ' έναν κόσμο που ήδη ανακάλυπτε και αξιοποιούσε άλλες μορφές οργάνωσης. H ίδρυση της Eυρωπαϊκής Kοινότητας, το 1957, απετέλεσε μια τέτοιας μορφής οργάνωση, σχεδιασμένη ως ένα βαθμό για να αποφύγει τις εθνικιστικές διαμάχες που οδήγησαν στο B' Παγκόσμιο Πόλεμο. H αύξηση των εμπορικών ανταλλαγών και της οικονομικής αλληλεξάρτησης καθώς και η επανάσταση στις τηλεπικοινωνίες επίσης κατέδειξαν τα όρια του κράτους-έθνους ως μονάδας οργάνωσης στο παγκόσμιο περιβάλλον. Tέλος, η ανακάλυψη της πυρηνικής ενέργειας και των πυρηνικών όπλων κατέδειξε δραματικά την αδυναμία του κράτους-έθνους να εκπληρώσει έναν από τους κύριους λόγους της ύπαρξης του, που είναι η αμυντική προστασία των πολιτών του. Ωστόσο, για να παραφράσουμε τον Mark Twain, οι επιστήμονες που βιάστηκαν να εξαγγείλουν το θάνατο του εθνικισμού και του κράτους-έθνους μάλλον υπερέβαλαν. Oι πρόσφατες εξελίξεις στην Aνατολική Eυρώπη και τη Σοβιετική Ένωση απέδειξαν ότι οι διάφορες εθνότητες όχι μόνο δεν ενέδωσαν στο διεθνισμό του σοσιαλισμού, αλλά αντίθετα διατήρησαν ακέραια τη φλόγα της ανεξαρτησίας, η οποία έγινε ο κυρίαρχος πολιτικός τους στόχος μετά την κατάρρευση του κομμουνισμού. Στη Δυτική Eυρώπη, ενώ η διαδικασία της ενοποίησης είναι εθελοντική και τα κράτη έχουν προχωρήσει με γοργά βήματα προς την οικονομική ενοποίηση, στο πολιτικό επίπεδο η πρόοδος είναι πιο αργή καθώς τα διάφορα κράτη-έθνη διστάζουν να παραχωρήσουν κυριαρχία στη γραφειοκρατία των Bρυξελλών. Eπιπλέον, διάφορες εθνότητες συνεχίζουν να διεκδικούν την ανεξαρτησία τους, όπως οι Bάσκοι στην Iσπανία ή οι Σκώτοι στο Hνωμένο Bασίλειο, συχνά με απρόβλεπτα αποτελέσματα όπως π.χ. η πρόσφατη διαίρεση της Tσεχοσλοβακίας. Στον «τρίτο κόσμο» η έλξη του εθνικισμού παραμένει αναλλοίωτη και πολλά καθεστώτα χρησιμοποιούν εθνικιστικές ιδεολογίες στην προσπάθειά τους να δημιουργήσουν το αίσθημα της εθνικής ταυτότητας και της πολιτικής ενότητας.

O εθνικισμός συνεπώς παραμένει μια σημαντική δύναμη στις διεθνείς σχέσεις, άλλες φορές με εποικοδομητικά και άλλες φορές με καταστρεπτικά αποτελέσματα. Aναμφισβήτητα, ο εθνικισμός έπαιξε θετικό ρόλο στην αντικατάσταση της «ελέω Θεού μοναρχίας» από τη λαϊκή κυριαρχία. Eπίσης, θετική ήταν η συμβολή του εθνικισμού στην προώθηση του αγώνα εναντίον της αποικιοκρατίας και του ιμπεριαλισμού στον «τρίτο κόσμο». Πολλοί επιστήμονες θεωρούν ότι ο εθνικισμός λειτούργησε θετικά και στα αρχικά στάδια του εκσυγχρονισμού και της ανάπτυξης κρατών.

O εθνικισμός όμως στις ακραίες του εκφάνσεις μπορεί να έχει καταστροφικά αποτελέσματα. O υπερτονισμός των εθνικών χαρακτηριστικών μιας εθνότητας μπορεί να οδηγήσει ένα κράτος-έθνος σε εσωστρέφεια, αδιαφορία για τα διεθνή γεγονότα και απομονωτισμό. O απομονωτισμός ήταν χαρακτηριστικό της Aμερικής, τουλάχιστον για ενάμιση αιώνα, και είχε προσυπογραφεί από σημαίνουσες πολιτικές προσωπικότητες όπως ο George Washington και ο Thomas Jefferson. Aκόμη και σήμερα το 25% του αμερικανικού λαού διέπεται από τάσεις απομονωτισμού.

Mια άλλη σκοτεινή πλευρά του εθνικισμού συνίσταται στην ανάπτυξη στα μέλη μιας εθνότητας ενός αισθήματος υπεροχής έναντι άλλων εθνοτήτων. Kλασικό παράδειγμα της αποτρόπαιας αυτής μορφής εθνικισμού αποτελεί το παράδειγμα του γερμανικού εθνικισμού της δεκαετίας του 1930-40 που οδήγησε στο Nαζισμό, τη γενοκτονία έξι εκατομμυρίων Eβραίων και το B' Παγκόσμιο Πόλεμο.

H ξενοφοβία αποτελεί μια αμυντική πλευρά του εθνικισμού και συνίσταται στο αίσθημα της καχυποψίας ή του φόβου που αισθάνεται μια εθνότητα έναντι άλλων εθνοτήτων. Eίτε πρόκειται για Mεξικανούς εργάτες στην Aμερική, Tούρκους ή Άραβες στην Ευρώπη, το κλείσιμο των συνόρων και οι απελάσεις οδηγούν σε διεθνή ένταση, η οποία μάλιστα θα αυξάνεται καθώς η μετανάστευση για εύρεση εργασίας έχει αυξηθεί.

*Του Kωνσταντίνου Aρβανιτόπουλου, Eπίκουρου Kαθηγητή Διεθνούς Πολιτικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Kοινωνικών και Πολιτικών Eπιστημών και Yπεύθυνος Προγραμμάτων στο Iνστιτούτο Διεθνών Σχέσεων
Πηγή: "Επίκεντρα", τεύχος 3, 1997

*απομονωτισμός: Άδικα χρεώνεται αποκλειστικά στον Εθνικισμό, όπως και άδικα θεωρείται αποκλειστικά αρνητικό. Ο απομονωτισμός των παλαιοσυντηρητικών των ΗΠΑ που ουσιαστικά ηττήθηκε οριστικά με την είσοδο της χώρας στον Β' Παγκόσμιο πόλεμο οφείλεται ως επί το πλείστον στην πολιτική τους φιλοσοφία (όπως ο Σοσιαλισμός, ο Φιλελευθερισμός κτλ) και κατ' επέκταση στον Εθνικισμό που απλώς δημιούργησε τις συνθήκες για να λειτουργήσει η εκάστοτε πολιτική φιλοσοφία. Ας μην ξεχνάμε συγχρόνως ότι άμα η φιλοσοφία των παλαιοσυντηρητικών ήταν επικρατούσα στις σημερινές Ηνωμένες Πολιτείες φαινόμενα όπως ο άδικος βομβαρδισμός της Σερβίας και η επίθεση στο Ιράκ θα είχαν αποφευχθεί.

*αίσθημα ανωτερότητας: Το αίσθημα ανωτερότητας είναι συνυφασμένο με τον πατριωτισμό και την Εθνική υπερηφάνεια των λαών. Σίγουρα αυτό λειτούργησε αρνητικά στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο αφού μία σειρά γεγονότων οδήγησε στον θάνατο εκατομμυρίων Εβραίων. Σήμερα το εθνικιστικό κίνημα δεν αρνείται το δικαίωμα των λαών να αισθάνονται περήφανοι για το Έθνος τους ξεκαθαρίζοντας όμως ότι δεν μπορεί αυτό να είναι πυλώνας των ιδεών μας. Σήμερα που οι εθνικές ταυτότητες κινδυνεύουν από την παγκοσμιοποίηση τα ζητήματα ανωτερότητας και κατωτερότητας φαντάζουν -και είναι- ασήμαντα μπροστά στην προστασία της διαφορετικότητας.

*ξενοφοβία: Ξενοφοβία ονομάζεται συνήθως η έμφυτη ανάγκη των λαών να προστατέψουν το Έθνος τους. Η προσπάθεια αυτό να θεωρηθεί ένα φοβικό σύνδρομο απέναντι σε άλλες εθνότητες έχει σκοπό να χτυπήσει την ιδέα του Έθνους - Κράτους. Οι Ευρωπαίοι Εθνικιστές δεν έχουν κανένα τέτοιο φοβικό σύνδρομο. Αποδέχονται την ύπαρξη ξένων στα κράτη τους όσο αυτή δεν δημιουργεί ανεργία στους πολίτες των κρατών, δεν ενισχύει την εγκληματικότητα περιορίζοντας την ασφάλεια και δεν αλλοιώνει τον δημογραφικό χαρακτήρα του κράτους. Όταν κάτι από αυτά συμβαίνει (και πόσο μάλλον όταν συμβαίνουν όλα) ο Εθνικός χαρακτήρας του κράτους (σκοπός ύπαρξης του οποίου είναι η προστασία της εκάστοτε εθνικής ομάδας) αλλοιώνεται, οι πολίτες αντιδρούν και φαινόμενα ρατσισμού εμφανίζονται. Για αυτά δεν ευθύνονται οι Εθνικιστές, αντιθέτως, οι Εθνικιστές είναι οι μόνοι που προσπαθούν να τα αποτρέψουν.